(01/2020 मा संशोधन गरिएको विषयवस्तु)

गर्भावस्थाको अवधिमा, एस्ट्रोजेन, प्रोजेस्टेरोन र प्रोल्याक्टिन जस्ता द्रुत रूपमा बढ्दै गरेका हर्मोनहरूले भ्रूणको लागि आमाको शरीरलाई उपयुक्त वातावरणमा परिवर्तन गर्छ। यीमध्ये धेरैजसो शारीरिक परिवर्तनहरू सामान्य हुन्।

• गर्भावस्थामा धेरैजसो स-साना बिमारीहरू डेलिभरीपछि स्वाभाविक रूपमा हराउनेछ। त्यसकारण, गर्भवती महिलाहरूले चिन्ता लिनुपर्दैन।
• जडीबुटी र औषधिहरू प्लेसेन्टामार्फत भ्रूण सञ्चारमा प्रविष्ट गर्न सक्ने भएको हुँदा यिनीहरू विशेषगरी गर्भावस्थाको प्रारम्भिक समयमा लिनुहुँदैन। केही औषधिहरूले भ्रूणमा विषाक्त वा टेराटोजेनिक प्रभाव पार्ने प्रयास गर्छ। कुनै पनि औषधि लिनुअघि सधैँ चिकित्सकको सुझाव-सल्लाह लिनुपर्छ।
• अरोमाथेरापिको लागि केही आवश्यक तेल गर्भावस्थाको अवधिमा सुरक्षित नहुन सक्छ। कृपया अरोमाथेरापिको प्रयोग गर्नु अघि स्वास्थ्य स्याहार पेशेवरको परामर्श लिनुहोस्।
• गर्भावस्थाको अवधिमा प्रोजेस्टेरोन बढ्नाले रक्त नलीहरूको फैलन सक्छ, जसले गर्दा खुट्टाहरूमा रगत जम्मा हुन्छ।
• यसैबीच, बढ्दो भ्रूणले पेटमा चाप बढाउँछ र रक्तसञ्चारमा प्रभाव पार्छ। यसको परिणाम स्वरुप नसाहरू सुन्निने, खुट्टा सुन्निने र खुट्टामा संकुचन हुने हुन्छ।

खुट्टाका संकुचनहरू

• यो सामान्यतया विश्राम गर्दा देखापर्छ र त्यसकारण निद्रामा असर गर्न सक्छ। यो सामान्यतया मांसपेशीको तनावले गर्दा हुन्छ।
• कहिलेकाहीँ गम्भीर वान्ता हुनाले रगतमा क्याल्सियम र पोटासियमको स्तर न्यून गराउँछ, जसले गर्दा संकुचनहरू हुन्छ।
• समान समयमा गम्भीर वान्ता भएमा, इलेक्ट्रोलाइट प्रतिस्थापनको लागि अस्पताल भर्ना आवश्यक पर्न सक्छ।

नियमित रूपमा वा सुत्नु अघि काल्फ मांसपेशी तन्काउनाले गर्भवती आमालाई खुट्टाका संकुचनहरू कम गर्नमा मद्दत पुर्‍याउन सक्छ।

खुट्टाको संकुचन कम गर्ने व्यायामहरू

1. भित्ताको अगाडि एक हात वा लगभग 60 सेन्टीमिटर टाढा उभिनुहोस्। तपाईंका हातहरू भित्तामा राख्नुहोस्।
2. तपाईंको बायाँ खुट्टा अगाडि बढाउनुहोस्। तपाईंको बायाँ घुँडा थोरै खुम्च्याउनुहोस्। तपाईंको दायाँ खुट्टा सिधा राख्नुहोस्। 10 सेकेण्डसम्म होल्ड राख्नुहोस्। त्यसपछि आराम गर्नुहोस्।
3. अर्को खुट्टामा दोहोर्‍याउनुहोस्। सम्पूर्ण सेट 3 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्।

1. कुर्सीमा बस्नुहोस्
2. दायाँ खुट्टा सिधा राख्नुहोस्। तौलियाले पैतालालाई तपाईंतर्फ तान्नुहोस्। 10 सेकेण्डसम्म होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्।
3. अर्को खुट्टामा दोहोर्‍याउनुहोस्। सम्पूर्ण सेट 3 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्।

सुझावहरू

• खुट्टाका संकुचनहरूको अवस्थामा आफ्नो काल्फ मांसपेशी थोरै तन्काउनुहोस्
• तपाईं उभिदै हुनुहुन्छ भने, संकुचन भएको खुट्टालाई सिधा राखेर तन्काउनुहोस्
• खुट्टाका संकुचनहरू भइरहेमा काल्फमा मसाज गर्नुहोस् वा तातो प्याड राख्नुहोस्

भ्यारिकोज भेन्स (सुन्निएको वा गाँठो परेको नसा)

• भ्यारिकोज भेन्स भनेका सुन्निएका नसाहरू हुन् जुन छालाको सतहको नजिक, सामान्यतया खुट्टाहरूमा, गर्भावस्थाको अवधिमा कहिलेकाहीँ भल्भामा फुल्लिन्छ।

सुझावहरू

• लामो समयसम्म नउभिनुहोस्
• खुट्टाहरू बेरेर नबस्नुहोस्
• हाइ हिलहरूको सट्टामा फ्ल्याट जुत्ताहरू लगाउनुहोस् जसले तपाईंको काल्फ मांसपेशीहरू राम्रोसँग चल्छ र स्वस्थ रक्तसञ्चार बढाउँछ
• असहजता कम गर्न जति सक्नुहहुन्छ आफ्नो खुट्टाहरू माथि गरेर बस्नुहोस्
• आफ्नो शरीरको अन्य भाग भन्दा खुट्टा माथि राखेर सुत्नुहोस् –आफ्नो गोलीगाँठोहरू तल सिरानीहरू वा तपाईंको खुट्टा तल बुक्स राख्नुहोस्।
• खुट्टाका व्यायामहरू र प्रसूतिपूर्वको व्यायामहरू, हिँड्ने र पौडी खेल्ने गर्नुहोस् जसले तपाईंको रक्तसञ्चारमा मद्दत पुर्‍याउनेछ।
• तपाईंको खुट्टामा रगत जम्न नदिनका लागि, तपाईं अझै सुतिरहेको बेला बिहान बिस्तराबाट उठ्नुभन्दा अगाडि मोजाहरू लगाउनुहोस्। यसले तपाईंको हृदयमा रगत प्रवाह गर्न सजिलो बनाउँछ।

तपाईंको सुन्निएका नसाहरू छन् वा तपाईं लामो समयसम्म उभिन पर्छ भने, तपाईंले कम्प्रेशन लामो मोजाहरू लगाउने बारेमा स्वास्थ्य स्याहार पेशेवरसँग परामर्श लिनुपर्छ।

व्यायामले काल्फ मांसपेशीहरूलाई बलियो बनाउन र खुट्टाहरूमा रक्तसञ्चार सुधार गर्न सक्छ।

1. कुर्सीमा हात राखेर उभिनुहोस्। त्यसपछि विस्तारै कुर्कुच्चा उठाउनुहोस् र खुट्टाका औंलाहरूमा उभिनुहोस्। 5 सेकेण्ड होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्। एक सेट अनुसार 5 देखि 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्। एक दिनमा भिन्न सेटहरू सम्पादन गर्नुहोस्।
2. तपाईं कुर्सीमा बस्दा दोस्रो व्यायाम गर्न सक्नुहुन्छ। खुट्टालाई माथि र तल फर्काउनुहोस्।
3. खुट्टालाई घडीको दिशामा वा घडीको विपरीत दिशामा घुमाउनुहोस्।

खुट्टा दुख्ने

तौल बढ्ने र गर्भावस्थाको अवधिमा गुरूत्व केन्द्रमा परिवर्तनले तपाईंको हिँड्ने तरिकामा प्रभाव पार्छ। खुट्टाका मांसपेशीहरू सजिलैसँग थकित हुन्छन्।

प्लान्टर फास्सिया लिगामेन्ट हिलको दुखाइ, खुट्टाको दुखाइ र प्लान्टर फ्यास्सिटिज निम्त्याउने अन्तर्गत अतिरिक्त तनाव हो।

पर्याप्त खाली ठाउँ र राम्रो आर्क र गोलीगाँठोको समर्थन सहितको आरामदायी चप्पल छान्नुहोस्। फराकिलो हिल र मध्यम उचाई सहितको जुत्ताहरूले खुट्टाको पैतालामा हुने दबाव हटाउन मद्दत गर्छ।

घाँटी, काँध र ढाडको दुखाइ

घाँटी, काँध र ढाडको दुखाइ गर्भावस्थाको अवधिमा सामान्य हुन्।

कारणहरू

1. हर्मोन सम्बन्धी परिवर्तनहरूका कारणले लिगामेन्टहरू तन्कन्छन्। मेरुदण्डको जोर्नी, पेल्भिक र यौनाङ्गको जोर्नी खुकुलो हुनाले परिणाम स्वरूप घाँटी, काँध र ढाड दुख्छ।
2. भ्रूणको विकास अनुसार, आमाको गुरूत्व केन्द्र अगाडितर्फ सर्छ। यसले पेट र ढाडका मांसपेशीहरूमा बोझ थप्दछ। राम्रो शरीरको आसन, नियमित शारीरिक गतिविधिहरू र शरीर तन्काउने व्यायामहरूले मांसपेशीको दुखाइलाई आराम दिन सक्छन्।

तपाईंको आसनमा सुधार ल्याउने तरिकाहरू

1. उभिँदा
   • दुवै खुट्टामा समान रूपमा भार उठाउनुहोस्। काँधहरूलाई आराम दिनुहोस् र थोरै पछाडि तान्नुहोस्। ढाडलाई सिधा पार्नुहोस्
   • टाउकोलाई सिधा राख्नुहोस्। घाँटीको तटस्थ स्थिति कायम राख्न इयरलोब्स काँधहरू समान हुन्छन्
   • पेट र पेल्भिक फ्लोर मांसपेशीहरू कसिलो बनाउनुहोस्

तपाईंलाई केही समयका लागि उभिन पर्छ भने, समय-समयमा भिन्न साइडमा तौल बियरिङलाई शिफ्ट गर्नुहोस्।

2. बस्दा
   • डेस्कमा काम गर्दा, घाँटीलाई तटस्थ स्थितिमा राख्न सिटको उचाई मिलाउनुहोस्
   • सिटको उचाई मिलाउनुहोस् वा खुट्टा राख्ने उपकरणको प्रयोग गर्नुहोस् जसकारण दुवै खुट्टा भुइँमा हुनुपर्छ र घुँडाहरू दायाँ कोणमा हुन्छन्
   • ढाडलाई कुर्सीको पछाडिको भागले सहायता गरिएको हुनुपर्छ। आवश्यक भएमा सहायताका लागि कुसन वा सिरानीहरू प्रयोग गर्नुहोस्

लामो समयका लागि समान स्थितिमा नबस्नुहोस्। केही समय पश्चात आसन परिवर्तन गर्नुहोस्। तपाईं सर्दा ढाडलाई समर्थन गर्नको लागि विस्तारै पेट र पेल्भिक फ्लोर मांसपेशीहरू कसिलो बनाउनुहोस्।

3. बस्ने स्थितिबाट उभिँदा
   • पेट र पेल्भिक फ्लोर मांसपेशीहरू कसिलो बनाउनुहोस्
   • आफ्ना हातहरूलाई तिघ्रामा वा कुर्सीको अन्य भागमा समर्थनको रूपमा राख्नुहोस्
   • त्यसपछि उभिनको लागि शरीरलाई अगाडितर्फ झुकाउनुहोस्
4. बिस्तराबाट बाहिर निस्कन
   • खुट्टाहरू जोड्नुहोस् र घुँडाहरू बङ्गाउनुहोस्। एकतर्फ रोल हुनुहोस्
   • पेट र पेल्भिक फ्लोर मांसपेशीहरू कसिलो बनाउनुहोस्। दुवै हातहरूको सहायताले शरीरलाई धकेल्नुहोस् र बेडसाइडमा बस्नुहोस्
   • हातहरूलाई सहायताको रूपमा साप्रामा राख्नुहोस्। अगाडितर्फ झुक्नुहोस्, त्यसपछि उभिनुहोस्
   • बसेर उठ्ने (सिट अप) जस्तो नगर्नुहोस्
5. छेउतिर पल्टिएर सुत्नुहोस् र तल्लो ढाडलाई समर्थन गर्न वेजमा आराम गर्नुहोस्

भारी वस्तुलाई उठाउने

1. भारी वस्तुलाई उठाउने बेला, त्यसको नजिक उभिनुहोस्।
2. घुँडाहरूलाई खुम्च्याउनुहोस्। उठाउनको लागि खुट्टाहरू सिधा बनाउनुहोस्।
3. तपाईंले उठाउँदा पेटका मांसपेशीहरूलाई कसिलो बनाउन र ढाड सिधा राख्न सम्झनुहोस्।
4. भारी वस्तुहरू बोक्दा, दुवै हातहरू वा कार्टको प्रयोग गर्नुहोस्।
5. बच्चालाई पेटको भरमा नछोड्नुहोस्। तपाईंलाई बच्चा समाउन आवश्यक हुन्छ भने सहायताको रूपमा कम्मरको दुवै छेउ प्रयोग गर्नुहोस्।

आवश्यक परेमा सहायताको लागि सोध्नुहोस्

तन्किने व्यायामहरूले काँध, घाँटी र ढाड दुखाइलाई आराम दिन सक्छ

1. घाँटी तन्काउने व्यायामहरू
   1. घाँटीको मांसपेशीहरूलाई तन्काउन, ढाड सिधा गरी कुर्सीमा बस्नुहोस्
   2. चिउँडोलाई दबाउनुहोस्। टाउकोलाई थोरै पछाडितिर तान्नुहोस्। 5 सेकेण्डका लागि होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्
   3. 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्
2. काँध तन्काउने व्यायाम
   • काँधहरूलाई विस्तारै माथितर्फ, त्यसपछि पछाडितिर र तलतिर घुमाउनुहोस्
3. माथिल्लो लिम्ब तन्काउने व्यायाम
   • तपाईं यसलाई बसेर वा उभिएर गर्न सक्नुहुन्छ
     1. ढाडलाई सिधा पार्नुहोस्। हत्केलाहरू बाहिर पर्ने गरी औंलाहरूलाई मिलाउनुहोस्। त्यसपछि, माथिल्लो ढाड र पाखुराहरू अलि तन्किदासम्म पाखुराहरूलाई टाउकोको माथितिर उठाउनुहोस्। 5 सेकेण्डसम्म होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्। 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्
     2. ढाडको पछाडि दुवै हातहरूले एक-अर्कालाई छुवाउनुहोस्। औंलालाई तलतिर फर्किनेगरी बुढी औंलासँग जोड्नुहोस्। त्यसपछि, छाती र पाखुराहरू अलि तन्किदासम्म पाखुराहरू उठाउनुहोस्। 5 सेकेण्डसम्म होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्। 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्
     3. ढाडलाई सिधा पार्नुहोस्। हत्केला बाहिर पर्ने गरी औंलाहरूलाई मिलाउनुहोस्। माथल्लो ढाड अलि तन्किदासम्म पाखुराहरू सिधा बनाउनुहोस् र अगाडितिर पुग्नुहोस्। 5 सेकेण्ड होल्ड गर्नुहोस्, त्यसपछि आराम गर्नुहोस्। 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्
4. तल्लो ढाड तन्काउने
   1. भित्ताको विपरित ढाड र नितम्ब अड्याएर उभिनुहोस्। खुट्टालाई काँधको चौडाइमा राख्नुहोस्
   2. आफ्नो ढाड र नितम्बलाई भित्ता विपरित झुकाउनुहोस्
   3. स्वभाविक रूप श्वासप्रश्वास गर्नुहोस्। तल्लो ढाडलाई भित्ता विपरित दबाउन पेटलाई कसिलो बनाउनुहोस्
   4. 5 सेकेण्डसम्म होल्ड गर्नुहोस् र आराम गर्नुहोस्।
   5. 10 पटक दोहोर्‍याउनुहोस्

अस्वस्थ महसुस भएमा गर्भवती महिलाहरूले व्यायाम गर्न रोक्नुपर्छ

मातृत्व बेल्ट लगाउनाले र फिजियोथेरापीले तल्लो ढाडको दुखाइलाई कम गर्न सक्छ, अवस्था झन बिग्रिदै गएमा चिकित्सा सुझाव-सल्लाह खोज्नुहोस्

बवासीर (पाइल्स)

• गर्भावस्थाको अन्तिम समयमा पाठेघर ठूलो हुँदै जाँदा, पेल्भिकको चाप बढ्छ र बवासीर हुन सक्छ।
• पेल्भिकको चाप योनी डेलिभरीको अवधिमा अझ उच्च हुन्छ र बवासीर झन ठूलो हुन सक्छ।
• प्राय: बवासीर डेलिभरी भएको केही महिनापछि स्वाभाविक रूपमा हराउनेछ।

सुझावहरू

• कब्जियत हुन नदिनका लागि हरेक दिन पर्याप्त मात्रामा तरल पदार्थ पिउनुहोस् र उच्च फाइबर भएको आहार लिनुहोस्।
• पीडा कम गर्नको लागि स्थानीय एप्लिकेसन लगाउनुहोस्।
• दिसा-पिसाब गर्दा ठूलो मात्रामा रक्तस्राव भएमा चिकित्सकसँग परामर्श लिनुहोस्।

छाला सम्बन्धी समस्याहरू

चिलाउने खटिरा

गर्भावस्थाको अवधिमा, हर्मोन सम्बन्धी परिवर्तनले छाला थप संवेदनशील र कहिलेकाहीँ चिलाउने खालको हुन्छ। तपाईंले विशेषगरी आफ्नो पेट, खुट्टाहरू र नितम्बमा केही साना, थोरै उठेका, रातो दाग वा विस्तारै ठूला भएका दाजहरू ख्याल गर्न सक्नुहुन्छ। धेरैजसो अवस्थाहरूमा, चिन्ता लिनुपर्ने केही हुँदैन र यो डेलिभरीपछि धेरै हप्तामा हराउनेछ।

सुझावहरू

• नकोतर्ने प्रयास गर्नुहोस् यसले चिलाउने झन् खराब बनाउन सक्छ र छालाको संक्रमण हुन सक्छ
• तातो, वाष्प पानीले नुहाउने, तौलियाले आफ्नो छालामा मिच्ने र अत्याधिक साबुन प्रयोग गर्ने नगर्नुहोस्
• खुकुलो, कटनको लुगाहरू लगाउनुहोस्
• नरम गराउने क्रिम पर्याप्त मात्रा लगाउनुहोस्

तपाईंमा निम्न लक्षणहरू देखिएका भने, तपाईंले तुरून्तै चिकित्सा सुझाव-सल्लाह लिनुपर्छ। यो प्रसुति कोलेस्टेटिस वा गर्भावस्थाको जटिलताहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ।

• फोकाहरू
• गम्भीर र लगातार चिलाउने जसले निन्द्रा प्रभावित हुन सक्छ
• ज्वरो, जन्डिस (आँखा वा छालाका सेता भागहरू पहेंलो हुने), तपाईंको पिसाबको रङ गाढा हुने, जोर्नीको दुखाइ

डण्डीफोर

तपाईं हर्मोन सम्बन्धी परिवर्तनहरूका कारणले गर्भवती हुँदा तपाईंलाई डण्डीफोरको खतरा हुन सक्छ।

सुझावहरू

• आफ्नो छाला सफा राख्नुहोस्
• तातो र मसलेदार खानाहरू नखानुहोस्
• तपाईंले अझ खराब डण्डीफोरको लागि चिकित्सकको लिखित निर्देशन बिना औषधि पसलबाट किन्न पाइने औषधिहरूको प्रयोग गर्नुको सट्टा चिकित्सकसँग परामर्श लिनुपर्छ। केही डण्डीफोरका औषधिहरूले तपाईंको बच्चामा कुरुपता निम्त्याउन सक्छ।

छाला तन्किएर बस्ने दागहरू (रेखा)

• छाला तन्किएर बस्ने दागहरू प्राय: छाला तीव्र रूपमा तन्किएको कारणले हुन्छ। धेरैजसो गर्भवती महिनाहरू, विशेषगरी भारी बच्चा बोकेका वा बहु गर्भधारण गरेका महिलाहरूमा गर्भावस्थाको दोस्रो आधा अवधिमा रेखा विकास हुन्छ।
• यो सामान्यतया पेट, तिघ्रा र स्तनहरूको छालामा देखापर्छ। सुरुवातमा, यो गुलाबी रङको रूपमा देखापर्छ, बच्चा बढ्दै जाँदा यो बैजनीमा परिवर्तन हुन्छ। डेलिभरीपछि, यो विस्तारै सेतो रङमा परिवर्तन हुन्छ। अझै पनि, यो पूर्ण रूपमा कहिल्यै नहराउन सक्छ।

सुझावहरू

• अहिलेसम्म, पूर्ण रूपमा रेखा बस्न नदिनका लागि कुनै पनि क्रिम प्रभावकारी पाइएको छैन।
• लोसन वा जैतुनको तेल लगाएर छालालाई राम्रोसँग नरम गराएर राख्नाले रेखाको गम्भीरता कम गर्न मद्दत गर्छ।
• डेलिभरीपछि रेखा विस्तारै फीका हुनेछ। प्रसवपूर्व व्यायामले पेटको छालालाई कसिलो बनाउन मद्दत गर्न सक्छ। (कृपया "प्रसवपूर्व व्यायाम" पुस्तिकाको सन्दर्भ लिनुहोस्)

यो जानकारी स्वास्थ्य विभाग तथा अस्पताल प्राधिकरणको फिजियोथेरापी विभागद्धारा तयार गरिएको हो